Görüntüleme teknolojileri, “LED” harflerini kullanan terimlerle birlikte oldukça karmaşık bir hal aldı. Şimdi TV, monitör ve dizüstü bilgisayar ekranlarında kullanılan teknolojilere kısa bir bakış atacağız. İşleri basit tutmak için her bir teknolojinin görüntü kalitesini nasıl etkilediğine odaklanacağız.
LCD, LED, Mini LED ve OLED Teknolojilerine Hızlı Bakış
LCD
Bu kelimeleri muhtemelen şu anda bir likit kristal ekranda (LCD) okuyorsunuz. “LCD”, TN, IPS ve VA dahil olmak üzere sıvı kristal kullanan ekran türünü ifade eder. Eski tarz bir hesap makinesi veya dijital saat bile LCD kullanabilir. Ancak basit bir “LCD” tanımı size bir ekranın göstereceği performans hakkında detay sağlamaz. Panelin kullandığı arka ışık türü (genellikle LED ve ardından daha pahalı olan Mini LED) gibi daha fazla bilgiye ihtiyacımız var.
LCD’ler uzun zaman önce katot ışın tüpünü (CRT) ve plazma ekranların yerini alarak tüm dünyada yayıldı. Geçmişte soğuk katot floresan lamba (CCFL) arka aydınlatmalı LCD’ler yaygındı, ancak günümüzde çoğu LCD ekran LED arka aydınlatma kullanıyor. Adından da anlaşılacağı gibi tüm LCD’ler, polarize cam arasına sıkıştırılmış sıvı kristaller ile işlev kazanıyor.
Kristaller, elektrik uygulandığında görüntüye bağlı olarak ekranda size yansıyan şeyleri oluşturmak üzere ışığın renk filtrelerinden geçmesine izin vermek veya bunu engellemek amacıyla sürekli değişiyor.
TN vs IPS vs VA
TN, IPS ve VA, görüntü teknolojilerinde bulacağınız üç ana LCD ekran türüdür. Hepsinin farklı avantajları ve dezavantajları vardır. Ayrıca hepsi sıvı kristalleri kullanma şekline göre farklılık gösterir. Aslında her biri için ayrı bir makale yazmak bile mümkün, ancak burada en önemli detaylara ve pratikte bekleyebileceğiniz farklılıklara odaklanacağız.
TN Panel
TN (twisted nematic) ekranlar, yüksek yenileme hızları ve düşük fiyatları ile bilinir. Sıvı kristaller burada ışığın geçmesine izin vermek için 90 derece bükülür.
Artıları
- TN ekranlar genellikle IPS ve VA ekranlardan daha ucuzdur.
- TN ekranlarla yüksek yenileme hızlarına ve düşük yanıt sürelerine ulaşmak daha kolaydır. Ancak daha pahalı IPS ve VA panel ekranlarda benzer seviyelerdeki gecikme sürelerine ve tazeleme hızlarına ulaşmak mümkün. 2022 yılında duyurulan ve en hızlı monitör olması beklenen ASUS ROG Swift 500 Hz oyuncu monitörü, yenileme hızı açısından normal TN’ye göre %60 daha iyi yanıt süreleri sunabilen “E-TN” panel kullanacak. IPS veya VA panellerde 360 Hz’e kadar yenileme hızları sunan monitörler görmek mümkün olsa da, sınırlar halen TN panel ile aşılıyor.
Eksileri
- TN, IPS ve VA teknolojisine kıyasla daha kötü renk üretimine sahip. Basitçe söylemek gerekirse, görüntü daha kalitesiz ve renkler daha solgun görünmekte.
- TN ayrıca IPS ve VA’dan daha kötü görüş açılarına sahip. Yani ekrana bir açıdan veya yukarıdan bakarken görüntüyü görmek daha zordur.
IPS Panel
IPS (In-plane switching) ekranlar, güçlü görüş açıları ve canlı renkleri ile bilinir. Bu paneller cam katmanlara paralel sıvı kristaller kullanır. Kristaller ışığın geçmesine izin vermek için paralel olarak dönerler.
Artıları
- IPS paneller, VA ve TN ekranlara göre daha geniş görüş açılarına sahiptir.
- IPS, özellikle TN olmak üzere rakiplerinden daha zengin, daha geniş renk gamları sunar.
- IPS ekranlar özellikle son birkaç yılda giderek daha popüler hale geldi.
Eksileri
- Düşük tepki sürelerine ve yüksek yenileme hızına sahip IPS monitörler, benzer özellikler taşıyan TN panel monitörlere göre çok daha pahalıdır.
- IPS monitörler genellikle VA ekranlardan da pahalıdır.
VA Panel
Dikey hizalama (Vertical alignment) ekranlar güçlü kontrastlarıyla bilinir. Sıvı kristalleri cam yüzeylere diktir ve kristaller eğilirken ışığın geçmesine izin verir.
Artıları
- VA paneller, genellikle görüntü kalitesinde en önemli faktör olarak kabul edilen kontrastta üstündür. Bu tür monitörler genellikle 3.000:1 kontrasta sahipken, tipik bir IPS monitör 1.000:1 oranla gelir. Öte yandan IPS Black türünde daha gelişmiş ürünler piyasaya çıkmaya başlıyor. Bu panel türünde kontrast ikiye katlanarak 2.000:1’e kadar uzanıyor.
- VA monitörler genellikle (her zaman değil) benzer IPS seçeneklerinden daha ucuzdur.
Eksileri
- VA panel taşıyan ekranlar genellikle TN monitörlerden daha pahalıdır.
- Piyasada çok sayıda VA monitör bulunurken, IPS biraz daha yaygın hale gelmeye başladı.
LED
Tüm LED’ler aynı zamanda LCD’dir, ancak tüm LCD’ler LED değildir. Bu nedenle, genellikle “LCD-LED” gibi etiketlenmiş bir TN, VA veya IPS ekranı görürsünüz. Kısa not: Yalnızca “LED” yerine “W-LED” (“W”, “beyaz-white” anlamına gelir) görürseniz kafanız karışmasın; bazı şirketler terimleri birbirinin yerine kullanabiliyor.
LED ekranlar, bir görüntü oluşturmak için cam alt tabakalardan ve sıvı kristallerden geçen ışığı yaymak için LED (light-emitting diodes-ışık yayan diyotlar) adı verilen küçük ampul benzeri yarı iletkenler kullanır.
Daha ucuz “kenardan aydınlatmalı” ekranda LED’ler ekranın kenarlarına yerleştirilmiştir. Alternatif olarak, LED arka ışıklar daha eşit aydınlatma için ekranın tamamına yayılabilir. Ancak bu çözümler tahmin edebileceğiniz gibi daha pahalıdır.
QLED
“QLED” terimi kafa karışıklığına neden olabilir çünkü kısaltma, farklı bir ekran türü olan “OLED”e çok benziyor. QLED, Samsung’un TV’lerinde kullandığı bir tür LED panel olarak tanıtıldı. Burada “Q” eklemesi, “quantum dot (kuantum nokta)” anlamına geliyor. Samsung, kuantum noktalarının kullanılmasının TV’lerin standart LED ekranlardan daha renkli görüntüler üretmesine yardımcı olduğunu söylüyor. Yine de kafanız karışmasın; bunlar yine LED ekranlardır ve OLED ekran kadar kontrast sunmazlar.
Local-dimming (Yerel Karartmalı) LED Monitörler
Yerel karartma yapabilen arka aydınlatmalı LED ekranlar, bir görüntünün farklı bölümlerinde parlaklık kontrolü sağladıkları için HDR içerikler konusunda popülerdir. Görüntü bölgelere ayrılarak ekranın farklı bölgelerindeki değişen parlaklık seviyelerini göstermesine olanak tanır. Bu teknoloji, iyi uygulandığında HDR içerikler için belirgin şekilde daha fazla kontrast sağlayarak görüntülerin daha net ve ayrıntılı görünmesini sağlar.
HDR’yi bir LED ekranda yerel karartma olmadan kullanabilirsiniz; buna global karartma da denir. Bu da görüntünün tamamının aynı parlaklık düzeyinde olacağı anlamına gelir. Ancak filmler veya oyunlar SDR ekranda çalıştığından farklı görünmeyecektir.
Yerel karartma, standart LED üzerindeki kontrastı OLED’e kıyasla artırmanın daha ucuz bir yoludur. Ancak görüntülerde parıldama (blooming) gibi farklı sorunlar gözlemlenebilir. Bu durumda, görüntünün parlak bir alanından gelen ışık karanlık alana doğru sızar. Örneğin beyaz metnin etrafındaki siyah düzeyler daha gri görünebilir.
Kenardan Aydınlatmalı Yerel Karartma (Edge-lit Local Dimming)
- Kenar dizili karartma (edge-array dimming) olarak da bilinen bu teknoloji, tipik olarak tam dizi yerel karartmadan (full-array local dimming-FALD) daha ucuzdur.
- Görüntü kalitesi genellikle FALD’dan daha düşüktür, çünkü LED’ler genellikle sadece 32 bölgeye izin verecek şekilde kenarlar boyunca yerleştirilir.
- Bu ekranlarda blooming olarak bilinen parıldama sorunları yaşanabilir.
Tam Dizi Yerel Karartma (Full-array Local Dimming)
- FALD ekranlar, görüntüyü genellikle 384 ve 1152 arasında çok sayıda bölgeye böler. Yani ELD ekranlara göre çok daha gelişmiştir.
- Bu monitörler tahmin edebileceğiniz üzere çok pahalıdır.
- FALD tekniğini kullanan ekranlarda da “blooming” sorunları yaşanabilir.
Mini LED
Sıra LED ekranların bir alt türü olan Mini LED’e geldi. Tüm Mini LED ekranlar LED ekranlar olduğundan, tüm Mini LED ekranlar da aslında LCD’dir. Şimdiye kadar söylediğimiz her şey Mini LED ekranlar için de geçerli.
LED ekranlar ve Mini LED ekranlar arasındaki fark, arka aydınlatmada kullanılan ışık yayan diyotların boyutundan kaynaklanıyor. Mini LED’ler, tipik bir LED’in yaklaşık yarısı kadardır. Böylelikle şirketler ürettikleri ekrana daha fazla sayıda LED sığdırabilir. Nihayetinde daha fazla kontrast sağlamak için yüksek sayıda yerel karartma bölgesi oluşturmak daha kolaydır.
Artıları
- Mini LED monitörler, standart LED ekranlardan çok daha fazla kontrast sunabilir.
- Yüksek kontrastlı bir VA paneli ve bir Mini LED arka ışığın kombinasyonu, birçok insanın OLED’den biraz daha kötü bulacağı kontrast kazanımlarına yol açabilir. Ancak maliyet OLED’e göre daha ucuzdur.
- Genel olarak LED ekranlar gibi, Mini LED ekranlar da tipik olarak OLED seçeneklerinden daha parlaktır.
- OLED’deki gibi yanma riski yoktur.
Eksileri
- Mini LED tabanlı ürünler, LED ürünlere göre çok daha pahalıdır ve piyasada az sayıda bulunuyor. Ancak ürünlerin yayılma süreci daha da hızlandı.
- Mini LED, Micro LED’in bir adım altındadır (tüketici ürünlerinde pek bulunmuyor) ve kontrastı artıran görüntü kalitesi açısından OLED’in iki adım altındadır.
- Mini LED ekranlar, yerel karartma nedeniyle hale etkisinden veya blooming’den zarar görebilir.
OLED
OLED, mevcutta sıvı kristallere dayanmayan tek ekran teknolojisi olarak farklı bir yere sahip. Organic light-emitting diode (organik ışık yayan diyot) anlamına gelen OLED, genel olarak konuşacak olursak şimdiye kadar karşımıza çıkan panel türlerine göre daha kaliteli görüntüler sunuyor.
Bir OLED ekranda her piksel kendi karartma bölgesine sahiptir. Nitekim LED ekranlarda sunulan 1.000’den fazla karartma alanına kıyasla milyonlarca yerel karartma alanı elde ederiz.
Artıları
- OLED ekranlar, mükemmel siyah bölgeler oluşturmak için piksel bazında çalışır, bu da teorik olarak sınırsız kontrast seviyeleri sağlar.
- OLED paneller tipik olarak geniş renk gamı sunar. Yüksek kontrol oranıyla birleştiğinde karşımıza çok zengin ve doygun bir görüntü çıkar.
- Bu tür ekranlarda parıldama (blooming) sorunu yaygın değildir.
Eksileri
- OLED ekranlar, LED ekranlardan çok daha pahalıdır.
- OLED paneller tipik olarak LED panellerden daha sönüktür. Modele bağlı olarak 600 nit ile maksimum parlaklık seviyeleri görebiliyoruz. Samsung Odyssey Neo G8 gibi üst düzey Mini LED monitörler ise 2.000 nite ulaşabiliyor. LG Display, henüz yeni çıkan çıkan OLED EX TV‘lerinin tipik OLED ekranlardan %30’a kadar daha parlak görüntüler sağladığını söylüyor.
- OLED ile statik görüntülerin yanması hala bir risktir.
QD-OLED
QLED gibi, QD-OLED (quantum dot organic light-emitting diode) de Samsung’un kuantum noktalarının kullanımı sayesinde daha renkli olduğu söylenen bir LED panel türüdür. QD-OLED TV’ler 2022 yılı itibarıyla yeni yeni piyasaya çıkmadı ve Samsung’u OLED üstünlüğü için LG’nin doğrudan rakibi haline getirdi.
LED, LCD ve OLED Paneller
Geçtiğimiz yıllarda televizyon satın almaya karar veren kullanıcıların karar vermekte zorlandığı bir soru vardı: Plazma mı, LCD mi? 2014’ün ortalarında Samsung’un plazma üretimine son vereceği duyurusundan sonra mücadelenin gayri resmi kazananı LCD TV’ler oldu. Günümüzde satışta olan neredeyse bütün televizyonlar LCD görüntüleme teknolojisini kullanıyor.
Aradan geçen yıllarda TV üreticileri, farklı LCD sürümlerini kullanıcılara sundu. LED TV, SUHD TV ve Quantum Dot TV gibi isimler her ne kadar yeni teknolojileri çağrıştırsa da, temelde LCD standardında çalışıyorlardı. Piyasaya yeni yeni giren OLED ise herkesin alışık olduğu LCD standardından oldukça farklı. OLED’i, LCD’den ayıran en temel özellik, OLED TV’lerde her pikselin kendini aydınlatması. LCD TV’lerde ise bütün pikseller arka ışıklandırmayla aydınlatılıyor.
2013 yılında ilk defa LG tarafından tüketici pazarına sunulan OLED TV’ler, görüntü kalitesi konusunda oldukça dikkat çekici bir performans sunuyor. Her ne kadar OLED TV’lerin görüntüleme teknolojileri LCD standardına göre çok daha yeni ve etkili olsa da, LCD TV’ler daha uzun bir süre bizimle birlikte olacak. Üstelik her yıl LCD standardına yapılan yatırımlar, yeni mücadeleyi LCD/Plazma savaşına kıyasla çok daha zorlu bir hale getiriyor.
Her iki görüntüleme standardının kendine has avantajları ve dezavantajları bulunuyor. Bu yazıda kaliteli bir görüntü elde etmek için dikkate alınması gereken özellikleri, LCD ve OLED sürümlerine göre kıyaslıyoruz.
Parlaklık
LCD TV’leri, geçmişte plazmaların önüne geçiren en önemli etkenlerden biri LCD TV’lerin sunduğu parlaklık oranıydı. Arka aydınlatması sayesinde çoğu LCD TV, ciddi anlamda parlak görüntüler sunuyor. OLED TV’ler her ne kadar piksel aydınlatması sayesinde görüntünün belli kısımlarını LCD’ye kıyasla daha canlı gösterse de, genel görünüm itibariyle LCD TV’ler daha parlak bir görüntü sunuyor.
Karanlık
Söz konusu parlaklık olduğunda arka aydınlatması sayesinde LCD TV’ler mücadeleden galip çıkmıştı. Ancak LCD’lere önceki turu kazandıran arka aydınlatmanın ciddi bir dezavantajı var. OLED TV’ler piksel aydınlatması sayesinde seçili pikselleri tamamen kapatma ve mutlak siyah gösterme yeteneğine sahip.
LCD’ler ise arka aydınlatma sebebiyle görüntüyü ne kadar karartırsa karartsın asla bir OLED karanlığına erişemiyor. Bazı LCD’lerde bulunan bölgesel karartma, ekranın belirli bölgelerini tamamen karartabiliyor. Ancak elde edilen sonuç OLED’e kıyasla yine de yetersiz.
Kontrast Oranı
Görüntü kalitesine etki eden en önemli özelliklerden biri kontrast oranıdır. Bir TV’nin olabilecek en parlak ve en karanlık durumları arasındaki ne kadar fazlaysa, görüntü ve renk kalitesi o kadar iyi olur. OLED ise bu alanın mutlak galibi. OLED ve LCD TV’ler birbirlerine çok yakın parlaklık oranlarına sahip. Ancak OLED TV’lerin mutlak siyah desteği, kontrast oranına ciddi bir katkı sağlıyor.
Yenileme hızı
Bir ekranın yenileme hızı, pek çok kullanıcının oyunlardan motion blur olarak tanıdığı hareket kaynaklı bulanıklığı önlemede oldukça önemli bir etken. OLED TV’ler nispeten yeni olduğu için çok büyük yenileme hızlarına sahip değil. Günümüzde satışta olan çoğu 4K OLED TV’ler 120 Hz yenileme hızına sahip. Bu değer bazı LCD’lerde 240 Hz’e kadar çıkabiliyor. Bu sebeple LCD TV’ler şimdilik bu konuda OLED TV’lere kıyasla daha avantajlı. Ancak çoğu OLED TV’de bulunan black-frame insertion (BFI) teknolojisi, hareket bulanıklığının önüne geçebiliyor.
HDR
Özellikle fotoğrafçılıkla uğraşanların yakından tanıdığı HDR teknolojisini yakında TV’lerde görebileceğiz. LG, HDR destekli OLED panellerini sergiledi ancak firmanın 2015 planında HDR destekli bir TV piyasaya sürmek bulunmuyor. LCD cephesinde ise sınırlı sayıda ve nispeten pahalı bazı modeller şimdiden HDR teknolojisini destekliyor.
Görüntüleme Açısı
LCD TV’lerin en büyük dezavantajlarından biri, dar görüntüleme açısı. Piyasada bulunan çoğu LCD TV’ye yanlardan baktığınızda bir görüntü bozulması fark edersiniz. Son zamanlarda bazı üst düzey LCD’lerde IPS panel kullanılmaya başlandı. Ancak IPS panel bile 180 derecelik net bir görüntüleme açısı sunamıyor. OLED ise inanılmaz dar açılarda bile görüntüyü bozmadan sunabilen bir teknoloji.
Işık Sızması
Maalesef çoğu kenar aydınlatmalı LCD’ler ışığı sızdırmama konusunda yetersiz bir iş çıkarıyor. OLED ise bu konuda daha başarılı. Ancak bu haliyle bile plazma seviyesinde bir tutarlılık mevcut değil. Piyasaya ilk sürülen OLED modellerde ekranın bazı bölgelerinde kararma gözlenmişti. Bu sorunun ilerleyen modellerde telafi edileceğini düşünüyoruz.
Güç Tasarrufu
LCD ve OLED arasındaki güç tüketimi farkı doğrudan kıyaslanabilecek bir şey değil. OLED TV’lerde güç tüketimi, tamamen parlaklık ile alakalı. Üstelik içerikten içeriğe bile güç tüketimi değişiklik gösterebiliyor. Örneğin koyu renklerin hakim olduğu bir film, OLED TV’de bir spor müsabakasına göre daha az güç tüketimine neden olacaktır.
LCD TV’lerde ise güç tüketimi, arka aydınlatmanın seviyesiyle doğru orantılı. Parlaklık ne kadar fazla ise güç tüketimi o kadar fazla olacaktır. Günümüzde standart bir LCD, OLED’lere kıyasla daha az güç tüketmektedir.
Kullanım Ömrü
İki görüntüleme standardının da birbirine en yakın olduğu konu kullanım ömrü olsa gerek. Şu aralar OLED denince akla ilk gelen firma olan LG, kendi OLED TV’lerinin kullanım ömrünün LCD TV’lere yakın olduğunu belirtti. OLED’in nispeten yeni bir teknoloji olduğunu göz önüne alırsak, bu türdeki TV’lerin kullanım ömrüyle ilgili yorum yapmak zor. Yine de uzun ömürlü bir TV arayan kullanıcıların tercihi LCD TV yönünde olabilir, çünkü daha bilinen bir teknoloji.
Fiyatlandırma
OLED, her çıkan yeni teknoloji gibi, kendisinden önce gelen LCD’ye kıyasla çok daha pahalı. Aynı boyuttaki bir OLED TV, LCD karşıtına göre 5 kat daha pahalı olabiliyor. Ancak OLED’in yaygınlaşmasıyla birlikte fiyatlar makul bir düzeye inecektir. Günümüzde satılan OLED TV fiyatlarının geçtiğimiz yıla kıyasla ciddi miktarda azalmasını da göz önüne alırsak, birkaç yıl sonra OLED TV’lerin bugünkü LCD TV fiyat aralığına düşeceğini söyleyebiliriz.
Genel Görüntü Kalitesi
OLED TV’ler bu karşılaşmadan tartışmasız bir şekilde galip ayrılıyor. Özellikle yüksek kontrast oranı sayesinde OLED TV’ler, LCD’lere kıyasla muazzam bir görüntü sunabiliyor. Ancak LCD TV’ler de görüntü kalitesi konusunda kendisini geliştirmeye devam ediyor. Özellikle HDR teknolojisinin şimdiden LCD’lerde yer almaya başlaması, LCD TV’lerin görüntü yarışında geride kalmasını engelliyor.
