Prometheus’un Mirası: Ateş

İnsanın kaderi, belki de en çok ateşle şekillendi. Ateşin keşfi, yalnızca karanlığı aydınlatan bir kıvılcım değildi; aynı zamanda doğayı dönüştürme kudretinin kapısını açan, teknolojinin ve uygarlığın gizli tohumu oldu. Avcı-toplayıcı toplulukların göçebe hayatından yerleşik düzene geçişinde, metalleri eritip silah ve alet yapabilmesinde, hatta ekmeği pişirip sindirilebilir hale getirmesinde hep ateş vardı. Bu yüzden ateş, insanın yalnızca biyolojik değil, kültürel evriminde de bir kırılma noktasıdır. Tam da bu sebepten ötürü birçok mitoloji ve kutsal metinde ateş, sıradan bir element değil; yasaklanmış bir bilgi, tanrılardan çalınmış bir güç veya ilahî kudretin sembolü olarak anlatılır.

Yunan mitolojisindeki Prometheus’un hikâyesi bunun en çarpıcı örneklerinden biridir. Tanrıların insana lütfetmediği ateşi çalar, gökten indirip ölümlülere armağan eder. Zeus, bu cüret karşısında Prometheus’u zincirlerle Kafkas dağlarına vurur ve her gün karaciğerini gagalayan bir kartala mahkûm eder. Burada ateş, basit bir fiziksel enerji değil; yasaklanmış bir bilgeliğin ve kaderi değiştirme cesaretinin simgesidir. İnsan ateş sayesinde yalnızca ısınmaz; aynı zamanda tanrıların tekelindeki yaratma kudretine yaklaşır. Ve belki de bu yüzden cezalandırılır: çünkü tanrıların alanına girmek, düzeni bozmak demektir.

Bu hikâyenin gölgesi, başka kültürlerde de belirir. Zerdüştî gelenekte ateş, Ahura Mazda’nın hakikatini simgeler; tapınaklarda sönmeyen ateş, Tanrı’nın ışığının yeryüzündeki yansımasıdır. Hinduizm’de Agni, hem ateşin tanrısıdır hem de tanrılara yapılan kurbanların taşıyıcısıdır; ateş aracılığıyla insanlar ile tanrılar arasında köprü kurulur. Eski Türk mitolojisinde de ateş kutsaldır; ocak başı yalnızca evin değil, ataların ruhlarının da bulunduğu mekân sayılır. Böylece ateş, her kültürde hem koruyan hem de yakıp yıkan, yaratıcı ile yaratılan arasındaki ince çizgiyi belirleyen bir unsur olur.

Semavî dinlerde ise ateş daha çelişkili bir sembol taşır. Kur’an’da şeytanın, “Ben ateşten yaratıldım, insan ise çamurdan; ben ondan üstünüm” diyerek Âdem’e secde etmeyi reddetmesi dikkat çekicidir. Burada ateş, bir yandan enerjiyi, hareketi ve hızı sembolize ederken, diğer yandan kibirle ilişkilendirilir. Tevrat’ta Tanrı’nın Sina Dağı’nda Musa’ya ateşler içinde görünmesi, Yahudi geleneğinde ateşin ilahî kudretin görünür yüzü olmasıyla birleşir. Kur’an’da doğrudan “Tanrı suretinde yaratılma” ifadesi yer almazken, insanın “en güzel kıvamda” yaratıldığı ve Tanrı’nın halifesi olduğu vurgulanır. Böylece ateş, kimi yerde Tanrı’ya yakınlaşmanın, kimi yerde ise Tanrı’ya isyanın sembolü haline gelir.

Prometheus’un ateşiyle şeytanın ateşten yaratılması arasında dolaylı bir bağ vardır. Prometheus’un ateşi insanı tanrıya yaklaştırır, Şeytan’ın ateşi ise onu Tanrı’dan uzaklaştırır. İkisinde de ortak olan nokta, ateşin sıradan bir element değil, insanlık ile ilahî olan arasındaki sınırın sembolü olmasıdır. Birinde insan bu sınırı zorlayarak bilgiyi kazanır, diğerinde kibirle bu sınırı aşmak ister.

Modern kültür de bu eski mitleri kendi dilinde yeniden üretir. Alien serisinde insanlığın yaratıcıları olan “Mühendisler”, tıpkı tanrıların ateşi vermemesi gibi, insanlara yaşamı verir ama kontrolü elinde tutar. İnsanın yaratılışındaki sır perdesi, tıpkı Prometheus’un ateşinde olduğu gibi, bilgiye duyulan açlığı ve yasaklı bilginin bedelini anlatır. Orada da teknoloji, yaşamı hem mümkün kılan hem de yok edebilecek bir ateş gibidir.
Bütün bunlar gösteriyor ki ateş yalnızca bir element değil, kültürlerin ortak bilinçaltında insanın kaderini şekillendiren metaforik bir sınırdır. İnsanı Tanrı’ya yaklaştıran, bazen de ondan koparan. Kimi zaman Prometheus’un armağanı, kimi zaman Şeytan’ın bahanesi, kimi zaman da kutsal mekânlarda yanan sönmeyen bir ışık. Ve belki de insanlık tarihi, ateşin etrafında dönen bu büyük hikâyenin farklı versiyonlarından ibarettir.

Bahsettiğim prometheus hem mit olarak hem de film olarak iki farklı yerde geçiyor.