Teori kelimesi, halk ağzında ispatlanmamış "olası" bir açıklama anlamında kullanılır.
(yanlış)
- Halk ağzında: Komplo teorisi (yanlış)
- Bilimsel literatürde: Komplo hipotezi (doğru)
Bilimde teori; çok fazla kez yanlışlanmaya çalışılmış ama yanlışlanamamış. Dolayısıyla hakkında çok fazla delil ve kanıta ulaşılmış bilimsel açıklamalar bütününe teori denir.
Bilimde öncelikle gözlem yapılır. Örneğin Mars gezegenine yapılan gözlemi ele alalım. Teleskop ile Mars'ı gözlemlediğimiz zaman, Mars'ın orada olduğu gerçeği, teleskop ile bakmamızdan bağımsız bir olaydır. Mars gezegeni Evren'in gerçeği olarak orada vardır. Bu yapılan eyleme gözlem denir. Bunun sonucunda elde ettiğimiz bilgiye ise gerçek denir. Bu gerçeğe ulaşmakta hatalar olabilir. Mesela gözlem aracı olan teleskopta hata olabilir. Bağımsız gözlemler ile tekrar tekrar aynı bilgiye ulaşılabiliyorsa o bir gerçektir. Bu noktaya kadar herhangi bir açıklama yapılmaz.
Gözlemler ile ulaşılan gerçeğin neden bu şekilde olduğu hakkında akıl yürütülür ve bu şekilde olabilir, şu şekilde olabilir şeklinde cevaplar verilir. Bu cevaplara hipotez denir. Hipotezin Türkçe karşılığı varsayımdır. Yani henüz test edilmemiş, yanlışlanmaya çalışılmamış ön açıklamadır. Daha sonra bilim insanları bilimsel metodoloji kullanarak hipotezleri çürütmeye çalışır. Hipotezlerin birçoğu veya hepsi çürütülebilir. Eğer hepsi çürütülürse yeni hipotezler geliştirilir. Nihayetinde çürütülememiş hipotez bulunduğunda, bu hipotez çürütülememiş şekilde literatüre katılır. Sonrasında çürütülemeyen hipotezler literatürde birikmeye başlar. Daha sonra orijinal gözlemin neden ve nasıl o şekilde olduğuna dair kapsamlı açıklama geliştirilir. Yapılan bu açıklama uzun süre ve çok sayıda test sürecinden geçer, yani hala çürütülmeye çalışılır. İşte bu yapılan açıklamaya ise teori denir.
Havaya top atıp düştüğünü gözlemlemek, gerçeği tespit etmektir ve topun neden düştüğünü dair kapsamlı bir açıklama geliştirmek ise teoridir. Bu ikisi arasındaki bağlantıyı da hipotezler kurar.
"Eğer ki diğerlerinden ötesini görebildiysem; bu, devlerin omuzlarında yükseldiğim içindir." - Isaac Newton