Videoda Prof. Dr Celal Şengör'ün, bir kimsenin eğitim hayatının herhangi bir kademesinde en sık kullandığı kelimelerden biri olan "hoca" kelimesinin Farsça "köle sahibi" anlamına gelen bir sözcükten türediğini duymak oldukça garip geldi. Ben de sizler için yerli ve yabancı kaynaklardan "hoca" kelimesinin kökenini araştırdım.
Öncelikle TDK sözlüğe göre, "hoca" kelimesi:
Hoca Farsça ḫvāce
1. isim, din bilimi Müslümanlıkta din görevlisi.
2. isim ► öğretmen:
"Edebiyat hocasıyken talebeme bu nesir sanatından bir defa bahsetmiştim." - Falih Rıfkı Atay
3. isim, mecaz Akıl öğreten, öğüt veren kimse.
4. isim, eskimiş Medresede öğrenim görmüş din görevlisi.
Anlamlarına gelmektedir. 1928 yılına kadar Ermenilerin Osmanlı Türkçesine ait kelimeleri yazmak için kullandığı alfabe ile yazılan ԭօԳס (hoca) kelimesinde yine öğretmen anlamında kullanıldığı görülmektedir.
Farsça'da yine öğretmen, yol gösteren anlamında خواجه kelimesi vardır.
“Ev reisi, kethüdâ, şeyh, pîr, hükümdar, başbuğ, tâcir, kadın, gönül” ve sıfat olarak “zengin, büyük, yüce” gibi değişik anlamlar kazanan kelimenin Orta Farsça (Pehlevî) hutây “hudâ, tanrı” kelimesinden -ce küçültme ekiyle oluşturulan hutâ-ceden hvâceye dönüşerek ortaya çıktığı ileri sürülmüşse de bu görüş pek kabul görmemiştir.
Kelimenin takiben bir diğer önemli kullanımı hâce kelimesidir.
Farsça literatürde hâce kelimesinin “hâce-i ba‘s ü neşr, hâce-i cihân, hâce-i kâinât, hâce-i düserâ, hâce-i rusül, hâce-i âlem” gibi terkipler içerisinde Hz. Peygamber için kullanıldığı görülmektedir. Türkçe’de lakap olarak hem özel isimden önce (Hoca Ahmed, Hoca Dehhânî, Hoca Nasreddin, Hoca Sa‘deddin gibi) hem de -daha çok XX. yüzyıl Türkçesi’nde- özel isimden sonra (Nasreddin Hoca, Ahmed Hoca, Hasan Hoca gibi) kullanılmıştır.
Hindistan’da kurulan sultanlıklarda birçok kimse “hâce-i cihân” lakabıyla tanınırken Safevîler ve Kaçarlar’da büyük Ermeni tâcirlerine, Mısır’da da ileri gelen gayri müslimlere, özellikle tüccara hâce diye hitap edilmiştir. Terim Osmanlılar’da bu anlamda tekil veya çoğul şekliyle bedesten esnafı için kullanılmıştır.
Farsça kelimeye en yakın kelimeler, Harezmce خواجیک hājīk kelimesi (anlamı saygı duyulan adam) ve Çince 和尚 héshàng kelimesi (Anlamı Budist keşiş) kelimeleridir.
Kelimenin farsça kökenini incelediğimizde, kelimenin Sanskritçe dilinden Orta Asya üzerineden Farsça'ya geçtiğini bilmekteyiz. उपाध्याय upādhyāya (Öğretmen; eğitmen; manevi danışman anlamında.)
Orta Hindistan'da konuşulan Maharashtri dilinde aynı anlamda 𑀉𑀯𑀚𑁆𑀛𑀸𑀅 uvajjhāa kelimesi mevcuttur ve sanskritçe upādhyāya kelimesi ile köken olarak benzerdir.
2000 yılı aşkın yazılı tarihe sahip Tamilce'de வாத்தியார் vāttiyār kelimesi de köken olarak uvajjha kelimesiyle köken olarak benzerdir.
Hoca kelimesinin köle sahibi anlamında kullanıldığı bilgisi yanlıştır ve bu yanlışlık etimolojik olarak gösterilmiştir.
